Historia Parafii pw.św.Elżbiety w Starym Saczu od XIII wieku do 1786 r. (9)

1. Archidiakonat i dekanat sądecki

    Archidiakonat sądecki należał do okręgu administracyjnego diecezji krakowskiej. Podział archidiakonatów na mniejsze okręgi był spowodowany rozwojem osadnictwa, a co za tym idzie wzrostem liczby parafii, zwłaszcza po okresie szczególnego rozwoju miast w Małopolsce, które rozkwitały za rządów Kazimierza Wielkiego (1333-1370). Ponadto obawiano się przejęcia parafii łacińskich przez kościół prawosławny. W związku z tym kardynał Zbigniew Oleśnicki utworzył 4 października, przy nowo ufundowanej kolegiacie św. Małgorzaty w Nowym Sączu, archidiakonat sądecki. Dokonał tego poprzez wyłączenie z archidiakonatu krakowskiego i prepozytury wiślickiej sześciu dekanatów: sądeckiego, bieckiego, nowotarskiego, jasielskiego, pilzneńskiego i bobowskiego. Celem powołania archidiakonatu sądeckiego były udogodnienia w kwestiach administracyjnych i ułatwienie wiernym korzystania z wymiaru sprawiedliwości. Uposażenie archidiakonatu stanowiło beneficjum parafii św. Jakuba Apostoła w Podegrodziu. Zaś prawo prezenty i patronatu kardynał Oleśnicki zarezerwował dla siebie i swoich następców. W późniejszych latach, za zgodą biskupów krakowskich, prawa te przejął starosta zamku lipowieckiego. Archidiakonat, co do swojego obszaru nie pokrywał się idealnie z granicami Sądecczyzny, gdyż obejmował Podhale, Sądecczyznę, Pogórze Bieckie, Kotlinę Jasielską, Pilzneńskie, sięgając na południu aż do granicy Węgierskiej. Na zachodzie granicę jego stanowiły rzeki Czarny Dunajec, Raba (do Olszówki), zaś wschodnia granica biegnąca wzdłuż Bełczy i Jasiołki kończyła się na Płaskowyżu Kolbuszowskim.

    Jak więc widać, ów archidiakonat był duży. Początkowo obejmował sześć dekanatów, natomiast z czasem ich liczba wzrosła. Kardynał Radziwiłł utworzył trzy nowe dekanaty: mielecki, żmigrodzki i ropczycki, zaś na początku XVII w. doszedł dekanat strzyżowski. W 1643 r. przybył dekanat spiski, zaś następne większe zmiany miały miejsce w 1765 r. Wtedy to biskup Kajetan Sołtyk wyłączył z archidiakonatu sądeckiego cztery dekanaty, wcielając je do dekanatu wojnickiego. Archidiakoni posiadali pewien zakres władzy sądowniczej nad duchowieństwem i wiernymi, choć jego decyzje były uzależnione od zgody biskupa. Jednym z takich archidiakonów był pleban starosądecki - Mikołaj Wąsowicz, który urzędował na tym stanowisku w latach 1614-1619.

     Można przyjąć, że na wspomnianych wyżej terenach, przed powstaniem archidiakonatu sądeckiego, już na druga połowę XIII w. datuje się dekanat sądecki. Jak podał ks. Bolesław Kumor, dekanat sądecki został odnotowany, co prawda w 1325 r., lecz gęsta sieć kościołów parafialnych przed połową XIII w., osadnictwo i siedziba kasztelańska, o której była mowa w pierwszym rozdziale niniejszej pracy oraz dogodne położenie okręgu sądeckiego pod względem komunikacyjnym i gospodarczym, mogło sugerować istnienie dekanatu wiejskiego w Sączu przed połową XIII w. W XIII w. dekanat sądecki pokrywał się w większej mierze z Sądecczyzną. Natomiast pod koniec XV w. obejmował on: Barcice, Biegonice, Chomranice, Czarny Potok, Długołękę, Jakubowice, Jazowsko, Kamionkę Wielką, Kaninę, Łącko, Łukowicę, Męcinę, Mystków, Nawojową, Nowy Sącz, Pisarzową, Piwniczną, Podegrodzie, Przyszową, Siedlce, Stary Sącz, Tęgoborze, Tropie, Ujanowice, Wielogłowy, Wojakową, Zbyszyce, Żeleźnikową.

    W XIII w. dokonano podziału dużych diecezji na oficjałaty okręgowe, dla których ustanowiono trybunały sądowe. O oficjałacie okręgowym w Nowym Sączu jest wzmianka z roku 1372. Natomiast z 5 maja 1449 r. pochodziła informacja o oficjałacie sądeckim, kiedy to proboszcz starosądecki ks. Jan był świadkiem skargi wniesionej przed sąd duchowny przy kolegiacie św.Małgorzaty. Była to skarga złożona „przez plebana od Świętego Michała poza murami Kieżmarku - ks. Jerzego, przeciwko przełożonemu kapituły spiskiej - ks. Janowi Stokowi, o nie wymierzenie mu sprawiedliwości w sporze o dziesięcinę przeciw szlachcie słowackiej, wsi i rajcom Kieżmarku oraz Nery”. Oficjałem zostawał najczęściej kanonik lub prałat sądecki. Jednym z takich oficjałów sądeckich w latach 1738-1752 był pleban ze Starego Sącza - Franciszek Petrykowski.

    Wraz z biegiem czasu, granice oficjałatu się nieco zmieniały. Większe przekształcenia nastąpiły po pierwszym rozbiorze Polski, gdy w 1773 r. biskup Kajetan Sołtyk włączył do oficjałatu dekanat lipnicki, który po trzech latach został zeń wyłączony. W 1776 r. oficjałat obejmował cztery dekanaty: sądecki, bobowski, nowotarski i spiski. Po utworzeniu diecezji tarnowskiej w 1786 r., wyłączono dekanat spiski. Natomiast ostatecznie kres istnieniu oficjałatu sądeckiego przyniosły rządy józefińskie, kiedy to 10 czerwca 1787 r. biskup Janowski zniósł wszystkie oficjałaty okręgowe, w tym sądecki, a jego terytorium przyłączył do konsystorza generalnego w Tarnowie.

2. Początek parafii św.Elżbiety w Starym Sączu i jej rozwój

2.1. Powstanie parafii

    Data powstania starosądeckiej parafii nie została ustalona, gdyż nie zachował się żaden dokument jej erygowania.

    Zastanawiając się nad czynnikami powstawania parafii, oczywisty powód stanowi chęć szerzenia wiary na danym obszarze i sprawne funkcjonowanie Kościoła także pod względem administracyjnym. Decydującym w czasach średniowiecza było położenie ośrodka przy szlaku handlowym. Lokalizacja miasta na szlaku handlowym w średniowieczu, była ważna, gdyż istniał przepis nakazujący handlarzom, przejeżdżanie przez wyznaczone miejsca, a pominięcie ich groziło sankcjami karnymi. Jednym z takich ważnych szlaków w średniowiecznej Polsce była droga prowadząca na Węgry, a przebiegała ona m.in. przez Stary Sącz. Szlak ten biegł przez tereny o najstarszym osadnictwie. Ożywieniu tego traktu handlowego, jak i powstawaniu targowisk  i osad  kupieckich towarzyszył wzrost ośrodków kościelnych z okręgami parafialnymi. Stary Sącz spełniał warunki, które mogły stanowić czynnik przyspieszający powstanie na jego terenie parafii. Przez Sącz przebiegał bowiem główny trakt handlowy z Polski na Węgry, przez co miasto było ośrodkiem wymiany handlowej, o czym jest szerzej mowa w pierwszym rozdziale niniejszej pracy.

    Często blisko grodów kasztelańskich fundowano parafie. Były one najczęściej uposażane przez królów czy książęta. Według ks. Bolesława Kumora parafia w Starym Sączu miała należeć właśnie do fundacji książęcej, powstałej najpóźniej w XII w. Jednak należy zadać pytanie, czy obecna parafia p.w. św.Elżbiety jest tą samą parafią, której początki sięgały wczesnego średniowiecza? Z pewnością nie. Dzisiejszy kościół nie jest tym samym, w którym modlili się sądeczanie z odległych czasów. Dla osady, z której powstał dzisiejszy Stary Sącz, ośrodkiem kościelnym mógł być ewentualnie jakiś kościółek w grodzie. Dopiero z czasem, wraz z zaludnieniem i rozwojem osady, kościół powstał w miejscu obecnego kościoła parafialnego.

     Badając historię, można spotkać się z tezą, jakoby centrum pierwszej starosądeckiej parafii stanowił kościół p.w. Świętego Krzyża, datowany na XII w.  Za tym twierdzeniem opowiadał się ks.B.Kumor. Z kolei z tym poglądem nie zgadza się F.Kiryk, który uważał, iż ów szpitalny kościółek Świetego Krzyża nie mógł być pierwotnym kościołem parafialnym. Za argument podawał fakt, iż pierwsza konkretna wzmianka o tym kościele pochodzi z połowy XVI w. i nie wspominała ona, jak i późniejsze źródła, aby pełnił on funkcje kościoła parafialnego. Natomiast był on związany ze szpitalem ubogich, jaki funkcjonował w mieście. Nawet, jeśli zbudowano go wcześniej, niż mogą to poświadczyć źródła, to mogło nastąpić to dopiero w XIV w.

     Erygowanie parafii w Starym Sączu łączyło się z lokacją miasta. Wniosek taki nasuwa się za sprawą intytulacji kościoła. Otrzymał on wezwanie św. Elżbiety i św. Małgorzaty. Obydwie święte były związane z dynastią węgierską Arpadów. Św.Elżbieta była ciotką św.Kingi, natomiast św.Małgorzata była rodzoną siostrą księżnej Kingi, za której przyczyną prawdopodobnie został ufundowany kościół parafialny w Starym Sączu. Kanonizacja św.Elżbiety Węgierskiej z Turyngii, córki króla Węgier Andrzeja II, została dokonana w 1235 r. przez papieża Grzegorza IX. Skoro więc parafia występowała pod jej wezwaniem, to musiała ona zostać utworzona tylko później, zapewne po nadaniu Kindze ziemi sądeckiej, tj. po roku 1257, a przed 1273 r., kiedy istniało miasto lokacyjne. Podwójne wezwanie kościoła poświadcza bulla wydana przez papieża Marcina V z 1419 r. rozstrzygająca spór pomiędzy duchownymi kościoła parafialnego w Starym Sączu a ksienią i zakonem sióstr klarysek. Również fakt, iż arcybiskup gnieźnieński - Jakub, nadał w 1285 r. odpusty klasztorowi Klarysek w dni świętych: Klary, Małgorzaty, Elżbiety, Stefana i Władysława ukazuje, że od XIII w. kościół parafialny używał podwójnego wezwania. Podane wezwania posiadają związek z węgierską dynastią, stąd z pewnością do Starego Sącza wprowadziła je księżna Kinga.

    Natomiast wracając do hipotezy, jakoby przed lokacją miasta istniał kościół parafialny pod wezwaniem Świętego Krzyża, to gdyby faktycznie istniał, zapewne musiałby znaleźć się w rejestrze dni odpustowych z 1285 r. Jak podaje F.Kiryk, nie było go także odnotowanego w graduale franciszkańskim z końca XIII w., przechowywanym w klasztorze klarysek, gdzie z kolei dopisano imiona popularnych tu świętych, w tym: Elżbietę i Małgorzatę. Dlatego też początki parafii p.w. św.Elżbiety, która jest przedmiotem niniejszej pracy przyjmuje się na XIII w. Początkowe jej wezwanie uległo zmianie, gdyż od XV w. spotykamy się z wezwaniem tylko św. Elżbiety. Zaś wezwanie św.Małgorzaty została przeniesione na kościół parafialny w Nowym Sączu.

Wybrała i opracowała Jolanta Czech