Luty - o gromnicy i soli św.Agaty

.

 

    Luty w wielu miejscach Polski nazywany jest „wilczym miesiącem”, bo w tym czasie drapieżniki licznie polowały na stada i podchodziły do ludzkich zagród. Do dziś funkcjonują potoczne określenia miejsc, gdzie się pojawiały: np. Wilcze Doły czy Wilcze Pole.

   Aby odstraszyć drapieżniki, urządzano pułapki, ogradzano podwórka, palono wieczorami ogniska i hałasowano - mieszkańcy wsi zabezpieczali się jak mogli. W niektórych regionach Polski w wigilię Bożego Narodzenia, by udobruchać te groźne zwierzęta, gospodarz „zapraszał wilka na wieczerzę”. Tuż przed posiłkiem napełniał miskę odrobiną każdej z wigilijnych potraw i wynosił ją przed bramę. Jednocześnie wypowiadał zaklęcie, aby wilk, który zje wigilijny groch nie podchodził do jego domu przez cały rok. Wierzono również, że zwierzęta te nie podejdą na pastwiska, gdzie zakopany jest kawałek gromnicy poświęconej w święto Matki Bożej Gromnicznej (2 lutego), patronki ludzi i zwierząt zagrożonych przez wilki. W sztuce Pannę Gromniczną przedstawia się zazwyczaj idącą śnieżnym polem pośród zimowej nocy. Ciemne niebo i mrok rozświetlony jest przez dużą świecę, którą trzyma w dłoni. Trwogę budzą idące z nią wilki, które jednak nie czynią jej żadnej krzywdy i słuchają jej rozkazów. W ten sposób ukazane jest, że Maryja czuwa i sprawuje opiekę nad ludźmi. Ważny jest blask rozpraszający ciemność - gdy zimą gdzieś blisko rozlegało się wycie wilków, gospodarze w okna kładli zapalone gromnice, a wcześniej ich płomieniem wypalali krzyże na drzwiach budynków gospodarczych, w których znajdowały się zwierzęta. Zaświecona gromnica symbolizowała miłość i zgodę w rodzinie, należało też uważać, aby niespodziewanie nie zgasła, bo to wróżyło śmierć domownika.

Ale i wilki miały swego opiekuna, który sprawował nad nimi władzę - św.Mikołaja. Wierzono, że w noc przed swoim świętem zwołuje on do siebie drapieżniki i decyduje, czyje stado mogą zaatakować i kiedy. Karał też te wilki, które były mu nieposłuszne, lub pożarły dobytek biednych wdów, sierot czy kalek. Tej szczególnej nocy także każdy wilk był wysłuchany - mógł poskarżyć się na ludzką bezmyślność czy okrucieństwo. Do św.Mikołaja zwracali się pasterze i opiekunowie stad, w wigilię jego święta poszcząc cały dzień i modląc się.

.

.

  Trzy dni po święcie Matki Bożej Gromnicznej obchodzone jest wspomnienie św. Agaty (5 lutego). Pochodząca z Sycylii dziewica i męczennica po przyjęciu wiary chrześcijańskiej odmówiła poślubienia wysokiego rangą namiestnika, przez co jako jedna z pierwszych została pojmana, kiedy rozpoczęto prześladowania. Nie wyparła się przed sądem Chrystusa, więc skazano ją na torturę odcięcia piersi. Według opisu jej męczeństwa, podczas tortur nastąpiło niespodziewane trzęsienie ziemi, co odczytano jako karę Bożą. Ostatecznie święta zginęła przez spalenie. Równo rok po męczeńskiej śmierci św. Agaty nastąpił na Sycylii wielki wybuch Etny. Gorąca lawa spływająca z góry w cudowny sposób zatrzymała się tuż przed miastem, gdzie święta została pochowana. Od tego momentu, po którym nawet poganie zaczęli się nawracać widząc wstawiennictwo Agaty, co rok mieszkańcy miasta uczestniczą w uroczystej procesji ku czci patronki. Prócz ochrony przed wybuchem wulkanu, św. Agata ma też chronić przed pożarami, trzęsieniami ziemi i innymi klęskami żywiołowymi a także opiekować się profesjami związanymi z ogniem: jest orędowniczką kominiarzy, odlewników, ludwisarzy i piekarzy. Jako atrybut często towarzyszy jej stojący w płomieniach dom. Czasami przedstawiana jest z tacą, na której złożone są piersi, jako symbol jej męczeństwa. Z tego powodu jest też patronką karmiących matek.

W Polsce w dzień św.Agaty istnieje zwyczaj święcenia wody i soli, a w niektórych regionach także chleba i obrączek. Wierzono, że poświęcona wtedy sól wrzucona do ognia gasi go, a wrzucona do studni oczyszcza wodę. Na Pomorzu rybacy rzucali poświęconą sól na kry, które napierały na ląd lub więziły statki, albo w morskie odmęty, by uspokoić sztorm. Wedle apokryfów anioł do trumny św.Agaty włożył kamienną tabliczkę ze słowami „Myśl święta, cześć Bogu dobrowolna i zbawienie”. W Polsce jeszcze w początkach XX w. istniał zwyczaj wieszania nad drzwiami nowo wybudowanego domu kartki z tymi właśnie słowami. Miały one zapewnić ochronę przed pożarem, nieszczęściami i przypominać o prawdziwych wartościach.

W kulturze ludowej dzień wspomnienia św.Agaty to pierwsza zapowiedź zbliżającej się wiosny. Nawet jeśli śnieg zalegał wszędzie wokół, wierzono, że 5 lutego śpiące zimą jaskółki opuszczają wreszcie swoje kryjówki. Związane są z tym przysłowia: „W dzień św.Agaty jeśli słonko zajrzy do chaty, to wiosenka na świat pogląda zza zielonej kraty” czy „Na św.Agatę wysusz na słońcu szmatę”. Inne porzekadła odnoszą się do patronatu świętej: „Sól świętej Agaty od ognia strzeże chaty” albo „Gdzie święta Agata, bezpieczna tam chata”.

Izabela Skrzypiec-Dagnan