Klasztor oo.Franciszkanów

.

Zwiedzając tchnący historią Stary Sącz - którego znaczenie do dzisiaj wyznaczyła św.Kinga - napotykamy w północno-zachodniej jego stronie pozostałości obszernej budowli pofranciszkańskiego klasztoru oraz jego kościoła pw.św.Stanisława, erygowanych w 1280 r. Całość założenia jest w swym kształcie architektonicznym czytelna do dzisiaj.

Stary Sącz - starodawne “civitas Sandecz” - należy do miast wcześnie w Polsce zakładanych. Bieg jego historii wyznaczyła księżna Kinga, zakładając miasto w ziemi sądeckiej, ofiarowanej jej w wieczyste władanie przez małżonka Bolesława Wstydliwego, aktem wydanym 2 marca roku 1257, czyniąc ją Panią Ziemi Sądeckiej. Nadanie to związane było z wniesieniem przez Kingę swemu małżonkowi posagu o wartości 40 tys. grzywien srebra (jedna grzywna w XII wieku ważyła 210 g czystego srebra). Wiano to zużyte zostało przez księcia do podniesienia zniszczonych przez najazd tatarski w roku 1241 księstw krakowskiego i sandomierskiego. Przejęcie ziemi sądeckiej przez księżną Kingę zaowocowało lokacją miasta Sandecz - Sącza - jako pierwszego miasta w kasztelanii sądeckiej. Było ono jej centrum gospodarczym, niezależnym od władzy panującego. Nie zachował się do dzisiaj jego dokument lokacyjny - czas powstania miasta przyjmuje się na lata 1268-1273.

Pisemne potwierdzenie o istniejącym mieście znajdowało się w dyplomie Bolesława Wstydliwego wydanym 18 kwietnia 1273 roku, zwalniającego mieszczan od ceł, myt i innych powinności na terenie jego władztwa. Miasto było już wówczas ukształtowane pod względem osadniczym i samorządowym.

Po śmierci Bolesława Wstydliwego w roku 1279, jego następca Leszek Czarny obejmując dzielnicę senioralną zamierzał odzyskać dla siebie ziemię sądecką. Księżna wdowa - Kinga starając się ratować swój stan posiadania szukała wsparcia w Rzymie oraz u biskupa krakowskiego Pawła z Przemankowa. Wyłonił się wówczas plan założenia w mieście Sączu klasztoru Klarysek - II reguły franciszkańskiej.

Dokument lokacyjny tego klasztoru został wystawiony przez Kingę dnia 6 lipca 1280 r. Mówi on, że fundowany jest - m.in. w intencji zbawienia duszy własnej i Bolesława Wstydliwego.

Około roku 1280 powstaje z fundacji Kingi pomocniczy dla Klarysek klasztor I reguły franciszkańskiej Braci Mniejszych. W mieście powstały więc dwa klasztory reguły franciszkańskiej: konwent Klarysek i konwent Braci Mniejszych Konwentualnych. W ostatnim dniu października 1280 r. potwierdził Leszek Czarny posiadanie przez Kingę ziemi sądeckiej jako jej wdowiej oprawy. Klasztor Klarysek stał się na podstawie aktu fundacyjnego właścicielem miasta Sącza oraz 28 wsi w ziemi sądeckiej. Papież Marcin IV zatwierdził założenie tego klasztoru i jego uposażenie w roku 1283.

.

Obydwa klasztory franciszkańskie związane zostały z ich prowincją czesko-polską. Klasztor Braci Mniejszych pełnił nadzór nad klasztorem żeńskim, będąc od niego zależnym materialnie. Ich zadaniem było sprawowanie służby Bożej dla Sióstr Klarysek.

Bracia Mniejsi Konwentualni - zakon żebraczy - założony został przez św.Franciszka z Asyżu (1182-1226) w roku 1209. Do Polski dotarli franciszkanie w roku 1235, wybierając na swe siedziby ośrodki miejskie. W księciu Bolesławie Wstydliwym i księżnej Kindze, jak i w ich rodzinie znaleźli opiekunów i donatorów (za ich życia powstało 40 franciszkańskich założeń na ziemiach polskich).

.

.

wzniesiony został z drewna na zachodniej kończynie terasy miejskiej, przy wczesnośredniowiecznym trakcie drożnym - “via magna”. Przeznaczony był dla 12 zakonników. Zapis w kronice klasztornej Klarysek wspomina, że bezpośrednio po ich przybyciu do Sącza miały one zamieszkiwać przy tym klasztorze. Każdy męski konwent franciszkański utrzymywał szkołę dla zakonników - przy klasztorze sądeckim czynna była szkoła dla kleru świeckiego i pracownia przepisywania ksiąg - skryptorium. W klasztorze tym miała miejsce w roku 1287 kapituła prowincjonalna franciszkanów. Tutaj także spisany został po łacinie (w latach 1317-1320) przez dwóch zakonników, ważny dla historii; “Żywot i cuda św.Kingi, księżnej krakowskiej”. Autorem “Żywota” był spowiednik i zarządca klasztoru Klarysek - brat Florian. Autor “Cudów” nie jest znany z nazwiska, spisane zostały w roku 1329.

Klasztor posiadał bibliotekę składającą się z ksiąg teologicznych i kaznodziejskich. Uzupełniano ją książkami kupowanymi z żebraczej jałmużny na ten cel zbieranej. Księgozbiór zakonny powstawał głównie z darów zakonników. W zakonie istniał obowiązek oddawania przed śmiercią wszelkich przedmiotów osobistego użytku na rzecz klasztoru.

Bullą wydaną w roku 1566 papież Pius V zniósł zależność klasztorów Klarysek od prowincjałów franciszkańskich. Kardynał Jerzy Radziwiłł wypełnił jej postanowienia uwalniając ich starosądecki klasztor w roku 1598 od nadzoru franciszkanów, oddając Klaryski pod bezpośrednią władzę biskupów krakowskich, i zwolnił je od wspomagania Braci Mniejszych. Złagodzona reguła franciszkańska pozwoliła zakonnikom na przyjmowanie donacji mieszczańskich na ich rzecz. Poniżej swojego klasztoru posiadali niewielki folwarczek - do większego majątku nie doszli.

Wielki pożar Starego Sącza w 1644 roku a następnie “potop szwedzki” spopieliły drewniane budynki klasztoru. Po tych dwóch klęskach przystąpili franciszkanie do wznoszenia murowanych budynków klasztornych, zrazu parterowych, złożonych z trzech skrzydeł, które wraz z kościołem św.Stanisława otaczały wirydarz. Wokół niego biegł sklepiony krużganek. W latach 1686-1740 został budynek klasztoru podniesiony o jedną kondygnację. Posiadał kryty gontem dach. Mury parteru wsparto szkarpami. Posiadał po trzy korytarze, tak na parterze jak i na piętrze. Do klasztoru wchodzono przez pomieszczenia furty, za którą znajdowała się izba gościnna, obszerny refektarz z czterema okratowanymi oknami, a dalej izba dla chorych oraz pomieszczenie kuchenne ze spiżarnią. Na piętrze było 9 cel mieszkalnych oraz jedno pomieszczenie dla biblioteki, posiadające okratowane okna. Większe pomieszczenia były sklepione. W roku 1741 wykonana została malarska dekoracja refektarza. W sześć lat później otoczono murem klasztor z przykościelnym cmentarzem. W ciągu wieku XVIII prowadzona była w klasztorze “prywatna” szkoła dla chłopców. Istniała też apteka na własne potrzeby.

W XVIII wieku istniejące w epoce saskiej zatargi o tron Polski, wprowadziły na jej teren obce wojska: saskie, szwedzkie, pruskie, rosyjskie. W obronie suwerenności kraju zawiązywały się konfederacje tarnobrzeska, barska (1768), jako działanie szlachty na rzecz wolności i integralności państwa. Wywoływały ich działania zbrojne wystąpienia i interwencje Rosji i Austrii. Zabór Sądecczyzny przez Austro-Węgry ogłoszony 24 listopada 1770 r. po wcześniejszym zajęciu miast spiskich, będących we władaniu Polski od roku 1412, na ziemie Małopolski w maju 1772, a także sporządzony w sierpniu 1772 roku traktat tyczący I rozbioru Polski, przyznał Austrii południowe terytoria Rzeczpospolitej. Utworzyła w nich prowincję zwaną Galicją i Lodomerią z Lwowem, jako miastem gubernialnym, pod władzą cesarzowej Marii Teresy i jej syna Józefa II współregenta.

Nowa przynależność państwowa Starego Sącza przyniosła dla niego wielkie zmiany. Najważniejszą z nich była kasata klasztoru Klarysek i zabór jego majątku: miasta i 54 wsi, na podstawie restryktu cesarza Józefa II z dnia 12 czerwca 1781 roku. Zarząd nad tym majątkiem objął fiskus - urząd administracyjno-gospodarczy zwany “kamerą”.

W okresie “józefinizmu” klasztor Franciszkanów w Starym Sączu także został przeznaczony do likwidacji. W roku 1777 mieszkało w nim 15 zakonników - w tym 5 przeniesionych tutaj w 1785 r. z likwidowanego przez zaborców klasztoru franciszkańskiego w Nowym Sączu. Z rozkazu władz austriackich przeprowadzona została w 1803 r. wycena nieruchomości klasztornych. Ich wartość oszacowano na 56 640 złotych reńskich w.a.

Klasztor franciszkanów zamknięty został nakazem cesarza austriackiego Franciszka I z dniem 19 października 1814 r. Żyjący jeszcze dwaj zakonnicy przeniesieni zostali w 1815 r. do Krosna. Okoliczna szlachta i miejscowe mieszczaństwo wnosili prośby do władz zaborczych o zachowanie tego klasztoru - bezskutecznie.

Nieruchomości klasztoru i jego kościoła wpisane zostały do ksiąg miejskich. Od kamery zakupił zarząd salinarny w Wieliczce spichlerz przyklasztorny w 1821 r. na skład soli. Rozprzedawane były także ruchomości klasztorne. Biblioteka franciszkańska przepadła w czasie likwidacji klasztoru - zachowała się tylko znikoma część jej woluminów. Austriacy przejmując na cele świeckie obiekty klasztorne usunęli z przyklasztornego cmentarza groby, przenosząc w 1793 r. szczątki na nowo założony cmentarz przy kaplicy św.Rocha.

Pod koniec lat 20. XIX w. zlikwidowano skład soli a pofranciszkański spichlerz wystawiono na licytację. Na podstawie zezwolenia kancelarii nadwornej z kwietnia 1830 roku wykupił do 17 marca 1831 roku za kwotę 2800 zł reńskich w.a. na swoją siedzibę magistrat starosądecki, jako że w 1795 r. spłonął ratusz. W czasie panującej w latach 30. zarazy morowej urządzono w nim w 1834 r. szpital choleryczny. Na placu, gdzie stał ten budynek, wzniesiona została ok.1850 r. siedziba władz Starego Sącza i trwa tam do dzisiaj.

W latach 1854-1855 obniżono budynki klasztoru i kościoła o jedną kondygnację, dokonano nowych podziałów wnętrza, umieszczając w nich siedzibę sądu i więzienie. Przez lat 100 mieścił się tutaj sąd powiatowy, następnie grodzki do roku 1948. Po tym czasie budynki przeznaczone zostały na cele szkolne.

Franciszkańskie kiedyś ogrody i ziemię folwarku rozparcelowano częściowo na działki osiedleńcze dla przybywających po 1781 r. z Austrii i Niemiec - kolonistów. Resztę ziemi przejęło miasto i wykorzystywało dla budowy urządzeń komunalnych.

Dzisiaj ten pofranciszkański zespół klasztorny jest budowlą parterową, 4-skrzydłową z wewnętrznymi dziedzińcami. Skrzydło południowe o kwadratowym korpusie i półkolistą ścianą od strony północnej jest pozostałością kościoła pw.św.Stanisława. Jego wnętrze przecina sień prowadząca do wnętrza dawnego klasztoru. Nie zachowały się dokumenty klasztoru starosądeckich franciszkanów, uległy zniszczeniu. W czasie zniesienia tego klasztoru wywiezione do Krosna, wraz z dwoma zakonnikami, przepadły. W zbiorach Ossolineum we Wrocławiu znajduje się opis budynku klasztornego z roku 1818.

Irena Styczyńska

(ciąg dalszy w następnym numerze)